Οι δουλειές του μέλλοντος – πως θα μοιάζει η μελλοντική αγορά εργασίας και πως θα προετοιμαστούν οι επόμενες γενιές γι’ αυτήν

Συγγραφέας: BFE

Οι παγκόσμιες τάσεις και ο αντίκτυπός τους στις θέσεις εργασίας και τις δεξιότητες

Ο κόσμος έχει εισέλθει σε μία νέα εποχή – στην τέταρτη βιομηχανική επανάσταση ή στη βιομηχανία 4.0 (the Fourth Revolution, or industry 4.0). Η έκθεση για το μέλλον των θέσεων εργασίας και το πανόραμα δεξιοτήτων, μαζί με πολλές άλλες πηγές πληροφοριών για τις δεξιότητες στην αγορά εργασίας, αποκαλύπτουν το μέγεθος της τεχνολογικής ανάπτυξης και τον αντίκτυπο που αυτό, σε συνδυασμό με τις κοινωνικοοικονομικές και δημογραφικές τάσεις, θα έχει στις βιομηχανίες, τις λειτουργίες της εργασίας, τα επίπεδα απασχόλησης και τις δεξιότητες.
Μεταξύ των βασικών παραγόντων που διαμορφώνουν το μέλλον των θέσεων εργασίας είναι οι τεχνολογικές αλλαγές, η προσαρμοστικότητα του εργατικού δυναμικού και τα εκπαιδευτικά συστήματα συμβάλλουν σε αυτές τις αλλαγές και την κινητικότητα των ταλέντων (talent mobility). Μπορούμε επίσης να απαριθμήσουμε και ορισμένους ακόμα, όπως είναι οι εξής:
• κλιματική αλλαγή και ανάδυση της πράσινης οικονομίας
• αύξηση της οικονομίας των υπηρεσιών στις παγκόσμιες αγορές
• κινητικότητα των εργαζομένων και αντίκτυπος αυτού στην απασχόληση και τους μισθούς
• αστικοποίηση – οι προβλέψεις φανερώνουν ότι το 70% του παγκόσμιου πληθυσμού θα ζει σε πόλεις έως το 2050 και από αυτή τη διαδικασία πρόκειται να επηρεαστούν οι συνοδευτικές ευκαιρίες απασχόλησης και κατανάλωσης, καθώς και η εμφάνιση περιβαλλοντικών επιπτώσεων
• δημογραφικές αλλαγές, όπως η γήρανση του πληθυσμού και η αύξηση των millennials, που προκαλεί ποικίλες αλλαγές στο εργασιακό περιβάλλον (υψηλότερη ζήτηση για εργασία στην υγεία και την κοινωνική περίθαλψη και την εκπαίδευση), καθώς και αλλαγές στις εργασιακές συμπεριφορές
• αντίκτυπος της τεχνολογικής αλλαγής στην απασχόληση, την ανάπτυξη θέσεων εργασίας και τα αναδυόμενα επαγγέλματα

Τεχνολογία
Οι τρέχουσες αλλαγές στον κόσμο της εργασίας απεικονίζονται συχνά ως η Τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση (Fourth Industrial Revolution ) ή η βιομηχανία 4.0. Αυτό το πλαίσιο χαρακτηρίζεται από τεχνολογικές εξελίξεις, συμπεριλαμβανομένων της ρομποτικής, της τεχνητής νοημοσύνης, της μηχανικής μάθησης, της ανάλυσης μεγάλων δεδομένων, της γενετικής, του cloud computing, της νανοτεχνολογίας, της βιοτεχνολογίας, της εκτύπωσης 3D, των αυτόνομων αυτοκινήτων, των έξυπνων σπιτιών κ.λπ. Τέτοιες εξελίξεις έχουν ήδη επηρεάσει σημαντικά τις αγορές εργασίας – με αποτέλεσμα να εκτοπιστούν επαγγέλματα και να αλλάξουν οι δεξιότητες και οι διεργασίες.

Σύμφωνα με τις πιο απαισιόδοξες θεωρίες, αυτή η επονομαζόμενη «δεύτερη εποχή της μηχανής» θα οδηγήσει σε «μαζική ανεργία, αύξηση της ανισότητας και, τελικά, μείωση της ζήτησης για αγαθά και υπηρεσίες, καθώς οι καταναλωτές στερούνται όλο και περισσότερο την αγοραστική δύναμη που είναι απαραίτητη για να συνεχίσουν να οδηγούν την οικονομική ανάπτυξη”. Μια έκθεση εκτιμά ότι περίπου το 47% της συνολικής απασχόλησης στις ΗΠΑ (57% σε ορισμένες χώρες του ΟΟΣΑ και 77% στην Κίνα) κινδυνεύει να αυτοματοποιηθεί. Συγκεκριμένα, η ανάλυση εκτιμά ότι ένας μεγάλος αριθμός θέσεων εργασίας σε γραφεία και διοικητική υποστήριξη, πωλήσεις, υπηρεσίες και παραγωγή ενδέχεται να αυτοματοποιηθεί τις επόμενες δεκαετίες.

Σε αντίθεση με αυτές τις προβλέψεις, μια άλλη μελέτη υποστηρίζει ότι συνολικά το 9% των θέσεων εργασίας του ΟΟΣΑ είναι δυνητικά αυτοματοποιημένες, λόγω του εύρους ηθικών, νομικών και κοινωνικών ζητημάτων (π.χ. κοινωνική αποδοχή ρομπότ που παρέχουν ορισμένες υπηρεσίες) που επηρεάζουν την έκταση και την ταχύτητα σχετικά με το ποιες τεχνολογικές δυνατότητες πραγματοποιούνται.

Κάπου στη μέση, τις τελευταίες δεκαετίες βλέπουμε μια αξιοσημείωτη αλλαγή, την «πόλωση» της αγοράς εργασίας λόγω του γεγονότος ότι πολλές εργασίες μεσαίων δεξιοτήτων (π.χ. διοίκηση γραφείων, χειρισμός μηχανής) επιτελούνται μέσω γνωστικών ή χειροκίνητων διεργασιών που μπορούν εύκολα να αυτοματοποιηθούν με την πρόσφατη τεχνολογία, επειδή ακολουθούν ακριβείς, προβλέψιμες διαδικασίες. Αντίθετα, οι εργασίες με χαμηλή εξειδίκευση (π.χ. προσωπική φροντίδα, καθαρισμός, ασφάλεια) περιλαμβάνουν πολλές εργασίες που είναι σχετικά εύκολες για τον άνθρωπο, αλλά είναι πολύ δύσκολο να αυτοματοποιηθούν με τρέχουσα τεχνολογία. Ομοίως, οι υψηλής ειδίκευσης θέσεις εργασίας (π.χ. τεχνικοί, εκπαιδευτικοί, διευθυντές) συχνά απαιτούν δημιουργική επίλυση προβλημάτων και πολύπλοκη κοινωνική αλληλεπίδραση που είναι επίσης πιο δύσκολο να αυτοματοποιηθούν.

Ένα αποτέλεσμα αυτής της πόλωσης της εργασίας είναι ότι πολλοί εργαζόμενοι που έχουν θέσεις εργασίας μεσαίας δεξιότητας ωθούνται σε επαγγέλματα χαμηλότερης αμοιβής και χαμηλότερης ειδίκευσης, ενώ η πίεση για αύξηση των δεξιοτήτων μέσω της διά βίου μάθησης και της συνεχιζόμενης εκπαίδευσης προκειμένου να αποφευχθεί αυτή η μοίρα έχει αυξηθεί. Η αλληλεπίδραση μεταξύ μηχανών και ανθρώπων επιτρέπει στους υπολογιστές να αντικαταστήσουν τους εργαζόμενους στην εκτέλεση διεργασιών ρουτίνας, κωδικοποιήσιμων εργασιών, ενισχύοντας παράλληλα το συγκριτικό πλεονέκτημα των εργαζομένων στην παροχή δεξιοτήτων επίλυσης προβλημάτων, προσαρμοστικότητας και δημιουργικότητας.

Τα δεδομένα δείχνουν ότι η καινοτόμος τεχνολογία σήμερα μετατοπίζει σε μεγάλο βαθμό τους εργαζόμενους σε νέες θέσεις εργασίας, αντί να τους αντικαθιστά πλήρως, οπότε οι ΤΠΕ δεν θα προκαλέσουν την τεχνολογική ανεργία, αλλά θα αναγκάσουν τους εργαζομένους να αναβαθμίσουν γρήγορα τις δεξιότητές τους. Με λίγα λόγια, η μεγάλη έκρηξη θέσεων εργασίας στο μέλλον θα είναι θέσεις εργασίας που δεν μπορούν να κάνουν τα ρομπότ και οι δυσκολότερες δραστηριότητες για αυτοματοποίηση με τις διαθέσιμες τεχνολογίες είναι αυτές που περιλαμβάνουν τη διαχείριση και την ανάπτυξη ανθρώπων ή που εφαρμόζουν εξειδίκευση στη λήψη αποφάσεων, στο σχεδιασμό ή στη δημιουργική εργασία.

Κυκλική Οικονομία
Η μετάβαση από τον άνθρακα σε μια πράσινη οικονομία και η άνοδος της παραγωγής ανανεώσιμων πηγών ενέργειας αποτελεί βασική πηγή ανάπτυξης για νέες θέσεις εργασίας. Υπό το πρίσμα της έλλειψης ταλέντων, οι εργοδότες στην ηλιακή, αιολική και υδροηλεκτρική ενέργεια μπορεί να θέλουν να βρουν υποψηφίους εργαζομένους από τη βιομηχανία πετρελαίου καθώς αυτοί οι εργαζόμενοι αναζητούν νέους ρόλους. 24 εκατομμύρια νέες θέσεις εργασίας θα δημιουργηθούν παγκοσμίως έως το 2030, εάν τεθούν σε εφαρμογή οι σωστές πολιτικές για την προώθηση μιας πιο πράσινης οικονομίας, αναφέρει μια νέα έκθεση της ILO. Επιπλέον, η αυξανόμενη σημασία της βιωσιμότητας έχει φτάσει σε όλους τους τομείς. Πολλές βιομηχανίες έχουν συνειδητοποιήσει ότι η επένδυση στην αποδοτικότητα των πόρων, στην ενεργειακή απόδοση, στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, στη διαχείριση αποβλήτων και νερού κ.λπ. τους εξοικονομεί χρήματα, επειδή εξαρτώνται λιγότερο από πρωτογενή υλικά και εισαγωγές.
Gig Economy και Δεξιότητες για το Μέλλον
Έχουμε ήδη αρχίσει να παρακολουθούμε την αύξηση της λεγόμενης «gig economy» – ένα επιχειρηματικό περιβάλλον που περιλαμβάνει την εργασία πλήθους και την εργασία κατ’ απαίτηση μέσω εφαρμογών. Υπό αυτό το πρίσμα, οι οργανισμοί συνάπτουν συμβάσεις με ανεξάρτητους εργολάβους και ελεύθερους επαγγελματίες για προσωρινές υποχρεώσεις αντί για υπαλλήλους πλήρους απασχόλησης. Σήμερα, ένας ανάδοχος μπορεί να είναι οποιοσδήποτε, από έναν οξυγονοκολλητή σε έναν συγγραφέα ή έναν σχεδιαστή ιστοσελίδας. Ακόμη και οι παραδοσιακοί εσωτερικοί ρόλοι έχουν περάσει στον δρόμο της gig economy, αναγκάζοντας τις εταιρείες να προσαρμοστούν στις μεταβαλλόμενες ανάγκες των υπαλλήλων τους. Το 85% των εταιρειών δηλώνουν ότι θα μεταβούν σε ένα πιο «ευέλικτο εργατικό δυναμικό» (“agile workforce”) τα επόμενα χρόνια. Η τεχνολογία επιτρέπει ολοένα και περισσότερο την προσαρμογή των θέσεων εργασίας, με άτομα που μπορούν να επιλέξουν για ποιον εργάζονται, πού εργάζονται, πόσο εργάζονται και τον ρυθμό με τον οποίο εργάζονται. «Ως αποτέλεσμα, το όριο μεταξύ εργασίας και προσωπικής ζωής γίνεται όλο και πιο θολό και βλέπουμε μια σταδιακή απομάκρυνση από άτομα που προσπαθούν να επιτύχουν μια καλύτερη «ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής» προς μια μεγαλύτερη «ένταξη της επαγγελματικής ζωής στην προσωπική ζωή».
Αυτό θα αλλάξει εντελώς την παραδοσιακή έννοια των όρων όπως «θέσεις εργασίας» ή «σταδιοδρομία» και θα απαιτήσει από τους μελλοντικούς «υπαλλήλους» να διαθέτουν ένα «ευρύ φάσμα δεξιοτήτων που ανοίγει τις πόρτες για προσωπική ολοκλήρωση και ανάπτυξη, κοινωνική ένταξη, ενεργή πολιτειότητα και απασχόληση. Αυτά περιλαμβάνουν τον αλφαβητισμό, την αριθμητική, την επιστήμη και τις ξένες γλώσσες, καθώς και εγκάρσιες δεξιότητες και βασικές ικανότητες όπως ψηφιακές ικανότητες, επιχειρηματικότητα, κριτική σκέψη, επίλυση προβλημάτων ή μάθουν πως μαθαίνουν και σαφώς χρηματοοικονομικό γραμματισμό. Η έγκαιρη απόκτηση αυτών των δεξιοτήτων είναι το θεμέλιο για την ανάπτυξη υψηλότερων, πιο σύνθετων δεξιοτήτων που απαιτούνται για την προώθηση της δημιουργικότητας και της καινοτομίας. Αυτές οι δεξιότητες πρέπει να ενισχυθούν καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής τους και να επιτρέψουν στους ανθρώπους να ευδοκιμήσουν σε ταχέως εξελισσόμενους χώρους εργασίας, όπως και στην κοινωνία και να αντιμετωπίσουν την πολυπλοκότητα και την αβεβαιότητα. ”

Το Μελλοντικό Περιβάλλον Εργασίας
Οι χώροι εργασίας στο εγγύς μέλλον αναμένεται να διαθέτουν περισσότερη αυτονομία, μικρότερο βαθμό ρουτίνας, περισσότερη χρήση ΤΠΕ, μειωμένη σωματική προσπάθεια και αυξημένα κοινωνικά και πνευματικά καθήκοντα. Οι δεξιότητες που θα απαιτούνται από την αγορά εργασίας θα αλλάξουν και οι εργαζόμενοι θα πρέπει να φέρουν νέες δεξιότητες για να ανταποκριθούν στις μεταβαλλόμενες ανάγκες. Ένα γηραιό εργατικό δυναμικό, υπερβολικά προσόντα και πόλωση θέσεων εργασίας στην κορυφή και στο κάτω μέρος της κλίμακας δεξιοτήτων θα είναι μερικές από τις βασικές προκλήσεις της επόμενης δεκαετίας.

Δημογραφικές Αλλαγές
Για πρώτη φορά στην ιστορία, οι παλαιότερες γενιές αναμένεται να ξεπεράσουν σύντομα τους νέους. Σε παγκόσμιο επίπεδο, τα άτομα ηλικίας 65 ετών και άνω αναμένεται να αντιπροσωπεύουν το 11,7% του συνολικού πληθυσμού το 2030 και το 15,8% το 2050 (από 9,3% το 2017). Οι διάφορες επιπτώσεις της γήρανσης του πληθυσμού μπορεί να περιλαμβάνουν:
• Αυξημένη πίεση στα κοινωνικά συστήματα, οδηγώντας τους ανθρώπους στην υποχρέωση να εργάζονται περισσότερο
• Περισσότερες κρατικές δαπάνες για υγειονομική περίθαλψη και συντάξεις
• Έλλειψη εργαζομένων
• Αύξηση της αγοράς αγαθών και υπηρεσιών που συνδέονται με ηλικιωμένους.

Αυτή η δημογραφική αλλαγή θα δημιουργήσει μια αυξανόμενη ζήτηση για ταλέντα σε διάφορους τομείς, από προσωπική φροντίδα και θέσεις εργασίας που σχετίζονται με την υγεία, έως οικονομικούς σχεδιαστές ή εργαζόμενους υποστήριξης για ηλικιωμένους (όπως συμβούλους/προπονητές ζωής και εσωτερικοί σχεδιαστές με εμπειρία σε προσβάσιμα περιβάλλοντα).
Η ηλικία εργασίας αναμένεται να αυξηθεί και οι εργοδότες θα πρέπει να διατηρήσουν τους ηλικιωμένους εργαζόμενους απασχολημένους για να αποφύγουν την απώλεια τους ως προς τη συνταξιοδότηση (μέσω ευέλικτων εργασιακών ρυθμίσεων και επενδύσεων στην ανάπτυξη δεξιοτήτων). Αυτό σημαίνει ότι η διά βίου μάθηση, η κατάρτιση και η επαγγελματική καθοδήγηση για ηλικιωμένους εργαζόμενους θα γίνουν ένα πιο οικείο ζήτημα. Ομοίως, οι ελλείψεις ταλέντων μπορούν να ενθαρρύνουν τους νέους μετανάστες σε ηλικία εργασίας να μετακινηθούν και έτσι να συμβάλουν περαιτέρω στην ποικιλομορφία στο χώρο εργασίας. Ωστόσο, αυτό θα απαιτήσει επίσης πιο ευέλικτες προσεγγίσεις από τους εργοδότες και περισσότερες διαπολιτισμικές και διαπροσωπικές δεξιότητες από τους εργαζομένους.

Μια άλλη πτυχή της δημογραφικής αλλαγής που θα επηρεάσει το μέλλον της εργασίας είναι η είσοδος περισσότερων millennials και ατόμων της Γενιάς Ζ στο εργατικό δυναμικό. Αυτή η ομάδα «digital natives» (χαρακτηριζόμενοι από μεγάλη οικειότητα με την τεχνολογία) σύντομα θα αποτελέσει την πλειονότητα του παγκόσμιου πληθυσμού και του εργατικού δυναμικού. Είναι μία πολύ επιχειρηματική γενιά, αλλά παρόλο που παρακινούνται από τα χρήματα και την ασφάλεια στην εργασία, θέλουν επίσης η καριέρα τους να έχει τόσο σκοπό όσο και πάθος.